آزمایش پتاسیم خون چیست و چه کاربردهایی دارد؟

پتاسیم یک الکترولیت بسیار مهم در بدن است که نقش مهمی در انقباض عضلانی (ماهیچه‌های اسکلتی و ماهیچه قلب)، هدایت پالس‌های عصبی و غیره دارد.

آزمایش پتاسیم خون به‌دلایل گوناگونی از جمله موارد زیر، تجویز می‌شود:

ارزیابی پتاسیم خون در مدیریت بسیاری از بیماری‌ها ضروری است. سطح پتاسیم نشان‌دهنده‌ی عملکرد کلیه‌ها، عملکرد هورمون‌هایی مانند آلدوسترون در بدن، تأثیر داروها بر بدن و میزان جذب پتاسیم از طریق رژیم غذایی در بدن است. با این که آزمایش پتاسیم خون یکی از آزمایش‌های مفید است اما سطح پتاسیم خون لزوماً نشان‌دهنده‌ی ذخایر بدن یا سطوح سلولی پتاسیم نیست. تنها حدود دو درصد از پتاسیم بدن در خون یافت می‌شود. درشرایطی مثل کتواسیدوز دیابتی (Diabetic ketoacidosis)، ذخایر پتاسیم بدن به‌شدت پایین آمده است حتی اگر سطح پتاسیم خون نرمال باشد.

بسیاری از آزمایش‌ها، محدودیت‌هایی در تفسیر سطح پتاسیم خون دارند. نتایج در افرادی که تعداد گلبول‌های سفید یا پلاکت خون بالایی دارند، دقت کمتری دارند (ممکن است به‌طور کاذب افزایش یافته باشد). همچنین، نتایج آزمایش پتاسیم خون کامل نیز تنوع قابل‌توجهی دارد. ممکن است در خوانش هایپرکالمی کاذب یا هیپوکالمی کاذب اشتباهاتی رخ دهد که لازم است هنگام تفسیر نتایج آزمایش به آن‌ها نیز توجه کرد.

پتاسیم معمولاً همراه با سایر الکترولیت‌ها از جمله سدیم، کلرید، فسفات و منیزیم تجویز می‌شود. این امر به دلایل زیادی مهم است. به‌عنوان مثال، سطوح پایین منیزیم رایج است و در صورت کم بودن، منیزیم باید جایگزین شود تا جایگزینی پتاسیم مؤثر باشد. اگر سطح پتاسیم غیر طبیعی باشد، آزمایش‌های عملکرد کلیه مهم است.

قبل از انجام آزمایش پتاسیم، پزشک هدف از انجام آزمایش‌هایی که تجویز شده است را توضیح خواهد داد. همچنین، پزشک از سوابق پزشکی، به‌ویژه هرگونه بیماری کلیوی یا سطوح غیر‌طبیعی پتاسیم در گذشته سؤال می‌پرسد. از آزمایش‌های اخیری که انجام داده‌اید، جهت مقایسه استفاده می‌کند. برخی از پزشکان توصیه می‌کنند چند ساعت قبل از آزمایش خون، ناشتا باشید، به‌خصوص اگر آزمایش‌های دیگری مانند سطح کلسترول هم‌زمان قرار است انجام شود.

آزمایش پتاسیم خون در بیمارستان‌ها و بسیاری از کلینیک‌ها انجام می‌شود. آزمایش خون ممکن است در اتاق معاینه یا اتاق مخصوص نمونه‌گیری انجام شود.

تکنسین از راحت بودن شما روی صندلی مطمئن می‌شود. دست شما را از لحاظ وریدهای قابل‌دسترس بررسی می‌کنند و سپس محل خون‌گیری را با الکل پاک می‌کنند. برای نمایان شدن وریدها از تورنیکت استفاده می‌شود. برخی از تکنسین‌ها از بستن مشت برای نمایان کردن رگ‌ها استفاده می‌کنند که این منجر به افزایش کاذب سطح پتاسیم می‌شود و باید از آن اجتناب شود. همچنین استفاده طولانی‌مدت از تورنیکت نیز می‌تواند به‌طور کاذب سطح پتاسیم را بالا ببرد.

تکنسین به شما اطلاع می‌دهد که سوزن را در دست فرو می‌کند و ممکن است هنگام ورود سوزن به پوستتان احساس سوزش داشته باشید. اگر خون‌گیری یا محل خون‌گیری، شما را اذیت می‌کند، سعی کنید در طول انجام آزمایش به چیز دیگری نگاه کنید.

وقتی تکنسین نمونه‌ی خون را گرفت، سوزن را خارج می‌کند و محل را با گاز یا بانداژ می‌پوشاند. از شما خواسته می‌شود برای چند دقیقه فشار را روی محل نگه دارید تا خون‌ریزی متوقف شود و احتمال کبودی نیز کاهش یابد. کل فرآیند معمولاً به چند دقیقه زمان نیاز دارد. نمونه‌ی خون داخل سوزن را در یک یا چند لوله آزمایش برای ارزیابی‌های بیشتر می‌ریزند.

هنگام تفسیر نتایج، مهم است که بدانیم محدوده‌ی طبیعی پتاسیم می‌تواند در افراد و در موقعیت‌های مختلف متفاوت باشد. سطح پتاسیم سرمی می‌تواند با توجه به زمان روز نیز متفاوت باشد، به‌ویژه در افراد مبتلا به اختلالات کلیوی. سطح پتاسیم در بارداری بیشتر و در آسیایی‌ها و سیاه‌پوستان کمتر از سفیدپوستان است. شاید یکی از دلایل بروز بیشتر دیابت نوع دو در سیاه‌پوستان پایین بودن سطح پتاسیم خون است.

نتایج برحسب میلی‌اکی‌والان بر لیتر (mEq/l) گزارش می‌شود. محدوده‌ی نرمال برای پتاسیم می‌تواند در بین آزمایشگاه‌ها تا حدودی متفاوت باشد اما اغلب در محدوده زیر است:

پتاسیم بالا (هایپرکالمی) زمانی است که مقدار پتاسیم بیشتر از ۵ میلی‌اکی‌والان بر لیتر باشد. سطوح بالاتر از ۵/۵ میلی‌اکی‌والان بر لیتر، بسیار بالا در نظر گرفته می‌شود و سطوح بالای ۵/۶ میلی‌اکی‌والان بر لیتر می‌تواند در بزرگسالان تهدید‌کننده‌ی زندگی باشد. در نوزادان سطوح بالاتر از ۸ میلی‌اکی‌والان بر لیتر حیاتی در نظر گرفته می‌شود.

پتاسیم کم (هیپوکالمی) یعنی مقدار پتاسیم کمتر از ۳/۵ میلی‌اکی‌والان بر لیتر باشد. سطوح کمتر از ۵/۲میلی‌اکی‌والان بر لیتر بسیار جدی است.

سه مکانیسم اصلی وجود دارد که منجر به کاهش سطح پتاسیم خون می‌شود:

برخی از علل ایجاد سطح پایین پتاسیم عبارت‌اند از:

معمولاً علائم دیده نمی‌شود تا این که سطح پتاسیم به کمتر از ۳ میلی‌اکی‌والان بر لیتر برسد. علائم شایع آن شامل گرفتگی و ضعف عضلانی، خستگی، یبوست و در موارد شدید فلج یا رابدومیولیز است. تشنج نیز ممکن است رخ دهد.

درمان هیپوکالمی معمولاً با پتاسیم خوراکی یا داخل وریدی انجام می‌شود. زمانی که هیپوکالمی مزمن است، لازم است درمان تا مدت‌ها پس از بازگشت سطوح پتاسیم به حالت طبیعی ادامه یابد زیرا ممکن است کل ذخایر بدن علی‌رغم این که سطح پتاسیم خون طبیعی به نظر ‌برسد اما بسیار کم باشد. خوردن غذاهای غنی از پتاسیم برای بهبود سطح پایین پتاسیم حاصل از اسهال یا دیورتیک‌ها کافی نیست.

سطوح کاذب پتاسیم بالا ممکن است ناشی از فشار دادن مشت در طول خون‌گیری، زمانی که همولیز در نمونه رخ می‌دهد یا در افرادی که تعداد گلبول‌های سفید یا پلاکت خون بسیار بالایی دارند، باشد.

همچنین سه مکانیسم اصلی شامل موارد زیر وجود دارد که می‌تواند منجر به سطح پتاسیم بسیار بالا شود:

علل ایجاد پتاسیم بالا عبارت‌اند از:

علائم هایپرکالمی می‌تواند بسیار جدی باشد. علائم آن می‌تواند شامل ضعف عضلانی تا فلج و از تپش قلب تا مرگ ناگهانی (به دلیل ریتم‌های خطرناک قلب) متغیر باشد. وجود هایپرکالمی شدید و تغییرات غیر طبیعی EKG یک مورد اورژانسی است و سریع باید درمان شروع شود.

درمان هایپرکالمی بسته به شدت بیماری متفاوت است. ممکن است شامل استفاده از انسولین، بی‌کربنات سدیم، کلسیم داخل وریدی و دیالیز در موارد بسیار جدی باشد. درمان طولانی‌مدت ممکن است شامل محدود کردن مصرف پتاسیم در رژیم غذایی، دیورتیک‌های از بین برنده‌ی پتاسیم، داوهایی که پتاسیم را متصل می‌کنند و موارد دیگرمی‌باشد.

اگر ناهنجاری‌ها شدید نباشد و علت واضحی نداشته باشند، اولین قدم تکرار آزمایش پتاسیم خون است. اگر آزمایش نشان دهد که سطح پتاسیم غیر طبیعی است، آزمایش‌های عملکرد کلیه و همچنین سطح گلوکز نیز لازم است انجام شود. همچنین، مقدار سایر الکترولیت‌ها مثل سدیم هم باید ارزیابی شود زیرا ممکن است بر درمان تأثیر بگذارد. به‌عنوان مثال، آزمایش منیزیم باید انجام شود؛ زیرا کمبود منیزیم باید درمان شود تا درمان پتاسیم موثر باشد. ارزیابی تعادل اسید و باز در بدن نیز مهم است. شمارش کل سلول‌های خونی برای رد علت‌هایی مانند کم‌خونی همولیتیک و بررسی افزایش تعداد گلبول‌های سفید یا پلاکت خون نیز انجام می‌شود.

اگر دلیل واضحی برای هیپوکالمی وجود نداشته باشد، گام بعدی، بررسی سطح پتاسیم ادرار است (با نمونه‌ی ادرار تصادفی یا نمونه ادرار ۲۴ ساعته). اگر سطح پتاسیم در ادرار پایین باشد، دلایلی مانند از دست دادن پتاسیم از طریق دستگاه گوارش یا انتقال پتاسیم به سلول‌ها ممکن است وجود داشته باشد. اگر سطح پتاسیم ادرار بالا باشد، احتمالاً علت آن مربوط به بیماری‌ کلیوی است. ممکن است بر اساس سایر مطالعات آزمایشگاهی مثل ارزیابی آلدوسترون و غیره، آزمایش‌های بیشتری تجویز شود.

پیگیری روند بیماری، به عوامل زیادی از جمله دلیل انجام آزمایش بستگی دارد. اگر سطح پتاسیم خون غیر‌طبیعی باشد، بهتر است در مورد دلایل ایجاد آن، آزمایش‌های دیگری که لازم است انجام دهید و زمانی که باید آزمایش پتاسیم خون تکرار شود را از پزشک خود بپرسید. نوشتن دستورالعمل‌ها، زمان‌های ویزیت و آزمایش‌های کمک‌کننده است. برخی از افراد برای حفظ سوابق پزشکی خود از نتایج آزمایش‌ها کپی تهیه می‌کنند. این کپی‌ها برای مراجعه به پزشک دیگر یا سفر به جایی دیگر مفید هستند.

اگر سطح پتاسیم پایینی دارید لازم است بدانید که تنها خوردن موز نمی‌تواند درمان مؤثری باشد. از طرف دیگر اگر سطح پتاسیم بالایی دارید، توجه جدی به رژیم غذایی که پتاسیم کمتری دارد، می‌تواند کمک‌کننده باشد.

افرادی که سابقه دارند یا در معرض خطر هایپر کالمی هستند باید با علائم آریتمی غیر‌طبیعی قلب آشنا باشند تا بتوانند عملکرد صحیح را حین مواجه با خطر نشان دهند.